عراق در آستانه انتخاباتی سرنوشت‌ساز؛ آرامش شکننده بغداد زیر سایه رقابت امریکا و ایران
در حالی‌که بغداد پس از سال‌ها خشونت و بی‌ثباتی، چهره‌ای آرام‌تر و آبادتر به خود گرفته است، نشانه‌ها حاکی از آن‌اند که این ثبات ممکن است موقتی باشد. در کنار فضای خوش‌بینانه، بسیاری بیم آن دارند که عراق بار دیگر به میدان رقابت و درگیری میان آمریکا و ایران بدل شود.
میدل ایست نیوز: نشریه آتلانتیک نوشت: در بیش از سه سال گذشته، عراق توانسته از تیتر اصلی خبرها دور بماند. در حالی که جنگ‌ها و درگیری‌ها بخش‌های دیگری از خاورمیانه را درگیر کرده‌اند، بغداد – شهری که زمانی مترادف با انفجارهای انتحاری و قتل‌های فرقه‌ای بود – از آرامشی نسبی برخوردار است.
جاده منتهی از فرودگاه بین‌المللی بغداد، که در سال‌های پس از حمله ۲۰۰۳ امریکا به «خطرناک‌ترین مسیر جهان» شهرت داشت، اکنون در دو سوی خود شاهد رشد آسمان‌خراش‌ها و مجتمع‌های مسکونی بلندمرتبه است. ساخت پل‌ها و روگذرهای جدید نیز به‌تدریج از شدت ترافیک همیشگی شهر کاسته است.
با این حال، بسیاری از عراقی‌ها می‌گویند که نگران دوام این آرامش‌اند. در یک سال اخیر، ایران از سوی امریکا و اسرائیل ضرباتی سنگین متحمل شده و «محور مقاومت» تحت حمایت تهران رو به ضعف نهاده است.
عراق اکنون در موقعیت دشواری قرار دارد: آخرین متحد مهم جمهوری اسلامی در منطقه و شریانی اقتصادی برای کشوری که از کمبود نقدینگی رنج می‌برد. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، درباره این رابطه سکوت اختیار کرده، هرچند همچنان با تحریم‌ها در تلاش است اقتصاد ایران را تحت فشار بگذارد.
از سوی دیگر، انتخابات پارلمانی عراق در پیش است؛ عراقی‌ها قرار است در ۱۱ نوامبر برای تشکیل مجلس جدید رأی دهند.
در کنار فضای خوش‌بینانه، بسیاری بیم آن دارند که عراق بار دیگر به میدان رقابت و درگیری میان آمریکا و ایران بدل شود.
محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر کنونی، محور کارزار انتخاباتی خود را بر آرامش و شکوفایی اقتصادی کشور بنا کرده است. نماد تبلیغاتی او «جرثقیل» است؛ نشانه‌ای از رونق ساخت‌وساز در سال‌های اخیر. او در سال گذشته بیش از یک‌میلیون کارمند دولتی جدید استخدام کرده تا بحران بیکاری را کاهش دهد – هرچند این اقدام خطر ورشکستگی دولت را افزایش داده است.
در دوران نخست‌وزیری السودانی، افزایش بهای نفت به‌واسطه جنگ اوکراین، همزمان با گسترش فساد مالی، چهره اقتصاد عراق را شکل داده است.
میزان دقیق اختلاس‌ها مشخص نیست، اما مقام‌ها و فعالان اقتصادی می‌گویند فساد از سال ۲۰۲۲ شدت یافته است؛ همان سالی که سرقت ۲.۵ میلیارد دلار از درآمدهای مالیاتی، به نام «دزدی قرن» مشهور شد و به نمادی از فساد ساختاری در کشور بدل گشت. بخش قابل توجهی از این پول در نهایت به جیب الیگارش‌ها و شبه‌نظامیان سرازیر شد؛ گروه‌هایی که اکنون بر سیاست عراق تسلط دارند.
یکی از مقامات پیشین دولت گفت: «اینکه اعتراضی از سوی مردم نمی‌بینیم، تصادفی نیست – چون تقریباً همه از وضع موجود سود می‌برند. اما این شرایط پایدار نیست؛ به‌محض سقوط قیمت نفت و ناتوانی دولت در پرداخت حقوق، خشم عمومی فوران خواهد کرد.»
چنین وضعیتی پیش‌تر در اکتبر ۲۰۱۹ رخ داد؛ زمانی که اعتراضات گسترده علیه فساد و بیکاری، سراسر عراق را فراگرفت و به درگیری‌های خونینی انجامید که صدها کشته بر جا گذاشت. آن بحران دو سال ادامه یافت، زیرا مصطفی کاظمی، نخست‌وزیر وقت، نتوانست شبه‌نظامیان را مهار کند.
این نیروها در سال ۲۰۱۴ برای مقابله با داعش شکل گرفتند. برخلاف کاظمی، السودانی نه تنها آنان را پذیرفته، بلکه از نظر مالی نیز تقویت کرده است. او با سرعتی بی‌سابقه قراردادهای دولتی را واگذار کرده و نهادی تازه به نام «شرکت عمومی مهندس» ایجاد کرده است؛ نهادی که بسیاری آن را همتای عراقی مجموعه‌های اقتصادی وابسته به نظامیان ایران می‌دانند.
اوایل ماه جاری، وزارت خزانه‌داری آمریکا این شرکت را تحریم کرد و آن را پوششی برای فعالیت‌های گروه‌های تروریستی خواند. شبه‌نظامیان همچنان از طریق حراج روزانه دلار سود هنگفتی به دست می‌آورند.
السودانی خود را سیاستمداری عمل‌گرا معرفی می‌کند. با توجه به مرز ۱۶۰۰ کیلومتری عراق با ایران، او ناگزیر است میان منافع تهران و واشنگتن تعادلی دشوار برقرار کند. برخی از تحلیلگران می‌گویند دست‌کم توانسته شبه‌نظامیان را در چارچوب دولت ادغام کند.
ماریا فانتاپیه، مدیر برنامه خاورمیانه در مؤسسه امور بین‌الملل رم، می‌گوید: «این گروه‌ها هنوز شبه‌نظامی‌اند، اما حالا کت‌وشلوار پوشیده و در ساختار رسمی دولت حضور دارند. برخی معتقدند این بهتر است از اینکه بیرون از دولت بمانند و به پایگاه‌های آمریکایی حمله کنند.»
با این حال، السودانی در واگذاری قراردادهای دولتی، بسیاری از قواعد معمول را دور زده است. هرچند همین رویکرد به او اجازه داده پروژه‌های عمرانی متعددی اجرا کند، اما امتیازهایی که به گروه‌های شبه‌نظامی داده، نگرانی‌هایی جدی برانگیخته است.
اوایل امسال، وزارت ارتباطات عراق بدون برگزاری مناقصه، قراردادهایی با الحشد الشعبی و شرکت مهندس برای نگهداری شبکه فیبر نوری کشور و ایجاد شبکه‌ای جایگزین امضا کرد؛ قراردادی که پیش‌تر گزارش نشده بود. این قراردادها کنترل شبکه داده‌های عراق را – که هدف دیرینه شبه‌نظامیان بوده – در اختیارشان قرار می‌دهد.
السودانی همچنین در تلاش است امتیاز انحصاری راه‌اندازی شبکه تلفن همراه ۵G را به کنسرسیومی وابسته به الحشد الشعبی واگذار کند. هرچند قاضی ارشد دادگاه عالی فعلاً اجرای این قرارداد را به دلایل امنیتی متوقف کرده، اما مشخص نیست این توقف تا چه زمانی ادامه خواهد داشت.
مدافعان السودانی می‌گویند او در چارچوب نظام سهمیه‌بندی فرقه‌ای موسوم به «محاصصه» – که پس از ۲۰۰۳ شکل گرفت – عمل می‌کند؛ نظامی که قرار بود تضمینی برای تنوع سیاسی باشد، اما در عمل به سازوکاری برای تقسیم قدرت و رانت بدل شده است.
آنان معتقدند السودانی، به‌رغم وابستگی به یک حزب شیعه کوچک، در تلاش است ائتلافی فرامذهبی ایجاد کند که ممکن است در انتخابات پیش‌رو موفق شود. با این حال، حتی در صورت پیروزی، بعید است بتواند از سلطه جناح شیعه موسوم به «چارچوب هماهنگی» رهایی یابد؛ جناحی که کنترل واقعی قدرت را در دست دارد. از این‌رو، چشم‌انداز تغییرات سیاسی بنیادین بسیار محدود است.
رؤسای‌جمهور پیشین امریکا نیز با وجود انتقادها، در عمل محدودیت‌های ساختار سیاسی عراق را پذیرفته‌اند. آنان از رهبران بغداد خواسته‌اند از تهران فاصله بگیرند، اما از هر اقدامی که به درگیری مستقیم با ایران بینجامد، پرهیز کرده‌اند. با این حال، ترامپ – که به مصالحه دیپلماتیک چندان علاقه ندارد – ممکن است مسیر متفاوتی برگزیند.
از زمان بازگشت به قدرت در ژانویه، او توجه چندانی به عراق نشان نداده، اما تحریم اخیر وزارت خزانه‌داری آمریکا علیه شرکت مهندس و دو الیگارش بانفوذ عراقی، در بغداد موجی از نگرانی به راه انداخته است.
یکی از مقامات پیشین دولت می‌گوید: «این افراد نگران‌اند. تا زمانی که امریکا و ایران به توافقی نرسند، سیاست فشار حداکثری ادامه خواهد داشت – و این یعنی ممکن است همین چهره‌ها در عراق هدف بعدی باشند.»
